COUTUMES DE LA VILLE D'ANVERS,

DITES COMPILATÆ.

Coutumes de Brabant. Marquisat d'Anvers. - TOME II.

COUTUMES DE LA VILLE D'ANVERS.

TEXTE [1].

EERSTEN DEEL.

VAN DER STADT, HAERE PAELEN, RECHTEN, OVERHEIJT, POORTERS ENDE INGESETENEN INT GEMEIJN.

TITEL I.

VAN DE STADT, HAERE PAELEN ENDE RECHTEN.

1. Soo wanneer men spreckt van Antwerpen, ismen begrijpende, niet alleen t' gene dat binnen de poorten oft mueren van de stadt is besloten, maer oock dat buijten gelegen is, binnen de cuijpe oft vrijheijt der selver.

2. De cuijpe oft vrijheijt streckt haer tot Doornebrugge ende Berchem, ende alsoo voorts omme de stadt Antwerpen, volgende t' privilegie van den keijser Maximiliaen, verleent in novembri anno 1488, naer vuijtwijsen van de caerte hierbij gevuecht.

3. Alle de gene die binnen het begrijp ende paelen van de vrijheijt gebo-ren worden, sijn poorters, ende inwoonders aldaer sijn ingesetenen van Antwerpen, ende oversulex doetmen aldaer neiringe gelijck binnen de stadt, ende d'ingesetenen aldaer sijn vrij van alle beden, als mede gevende ende geldende alle lasten ende accijsen van de stadt.

4. De costuijmen van Antwerpen hebben plaetse, nijet alleen binnen de stadt ende paelen der selver, maer oock over alle de bancken vant quartier, die t' Antwerpen te hooffde oft bij appellatie commen, ten waere datter eenige besondere rechten ofte costuijmen ter contrarien waeren.

5. Voor costuijmen oft poorters recht van Antwerpen wort gehouden: dat soo lange geplogen ende onderhouden is, dat daervan egeene gedenc-kenisse ter contrarien en is, d'welck voortaene nijet van noode noch

p4

toegelaeten en sal sijn bij eenigen thoon te bewijsen, alles sijnde nu in desen boeck gebrocht, datmen voortaene voor wettige costuijmen sal houden.

6. Ende hercommen, costuijmen oft usancien, diemen als privilegien deserstadt gewoonelijck is t'onderhouden, al en sijn die in desen boeck nijet gestelt, hebben stadt ende macht van privilegie, sonder dat van noode is die met eenich schriftelijck bescheet te gewaerigen, ende alles dat ter contrarien van dijen wort gedaen, is nijet, crachteloos ende van onweerden, volgende de Blijde incompste.

7. De stadt van Antwerpen, haere poorters ende ingesetenen hebben oock verscheijde schriftelijcke privilegien, volgende de brieven ende bescheeden daervan sijnde, daervan, al ist dat eenige inde voorgaende vergaederinge van de costuijmen waeren gestelt, sijn nochtans hier vuijtge-laeten, als mette costuijmen geene gemeijnschap hebbende.

8. Tot Antwerpen vermogen oock borgemeesteren ende schepenen metten schouteth, neffens de costuijmen, te statueren ende ordonneren alle poincten ende ordonnantien de stadt ende ingesetenen der selver oirboerelijck sijnde, ende dije moeten onderhouden wordden, achtervolgende de privilegien van hertoch Jan, van den jaere 1306, op sinte Michiels dach [Nicolaes dach][2].

9. Maer de rechters van de lakenhalle, weescamere, van den peijse ende andere hiernaer verhaelt, binnen de stadt ende vrijheijt geseten, noch oock ambachten oft henne regeerders, en mogen egeene ordonnantien, statuijten, keuren oft breucken maecken ofte ordonneren, op de verbeurte van twee ponden Brabants; ende oft sij eenige hadden gemaeckt ofte geordonneert, souden wesen van onweerden.

10. De statuijten ende ordonnantien bij borgemeesteren ende schepenen gemaeckt, t' sij dat die de policije, regeringe ende incommen van de stadt, oft van de gulden, ambachten ende andere leden der selver aengaen, oft dat die raecken het stuck van rechtvoorderinge oft justitie, mogen altijt, naer de gelegentheijt van den tijde ende heijsch van der saecken, verandert, vermeerdert ende vermindert worden.

11. Wie doet oft peijnst [peijnt] te doene tegens de privilegien, usancien.

(1)

p6

costuijmen, out hercommen ende statuijten der stadt, dat moetmen rechten ende verhaelen aen den persoone die sulcx doet, ende aen sijn goet, ter ordonnantien van den schouteth, borgemeesteren ende schepenen, ende metten meesten gevolge van hun.

12. Item, soo wie t'onrecht verwerft eenige sheeren brieven tegens de costuijmen, rechten oft proffijten van de stadt ende gemeijne ingesetenen, verbeurt aen den heere twee hondert realen, ende aen de stadt thien roeden muers.

13. Item, nijemant en mach hem buijten der stadt in eenige processen behelpen met stadts privilegien, sonder t' selve de weth alvoren aen te geven, op dat sij, des noot wesende, de selve mede mach voorstaen ende verantwoorden; ende oft ijemandt ter contrarien dede, soude verbeuren sesthien goude realen aen den heere, ende vijff roeden muers aen de stadt.

14. Daervan men t'Antwerpen egeene besondere costuijmen, privilegien, ordonnantien, statuijten oft placcaet van den prince en heeft, noch de redene oft fondament der selver tot beslissinge van de saecken en dient, noch t' gemeijn gebruijck des lants ter contrarie en is, ismen gewoon int wijsen t'achtervolgen de gemeijne geschreven rechten.

15. In alle saecken raeckende huijsen, gronden van erffven ende andere onruerende goeden buijten der stadt van Antwerpen ende haere vrijheijt gelegen, volghtmen de rechten ende costuijmen van de plaetse, daer de selve goeden gelegen sijn, behoudelijcken dat, aengaende de leengoeden, men volght de rechten daertoe alsulcke leengoeden staen.

TITEL II.

VAN DER STADTS OVERHEIJT, ENDE EERST VAN DEN SCHOUTET, ONDERSCHOUTET ENDE HUNNE COLFFDRAEGERS.

1. Alle officieren van rechten binnen der stadt Antwerpen, als schouteth, amman, borgemeester, schepenen, rechters van de onderbancken, ende andere, moeten sijn inwoonende poorters der selver stadt, ende wettige geboren des lants van Brabant, oft anders en mogen geen officie van recht hebben ofte bedienen.

2. Den marckgrave des lants van Rijen is schouteth der stadt van

p8

Antwerpen, ende om dien staet te vueren ende bedienen moet, als voren, wesen van wettighe geboorte, Brabander ende poorter van Antwerpen, ende wort gestelt bij den hertoch van Brabant.

3. De gene die schouteth van den hertoch is gemaeckt, doet eerst den eet in handen van den heer oft gouverneur van den lande, oft van den cancellier van Brabant, ende daernaer, gethoont hebbende sijn opene brieven van commissien besegelt met des hertochs vuijthangenden segel, doet oock den eet in handen van de weth van Antwerpen.

4. Totten schouteth wort, met advijs van de weth, bij den hertoge gestelt eenen onderschouteth, die in schouteths affwesen, sieckte ende anderssints, d'officie van schouteth bedient, achtervolgende de commissie van den hove, ende den vonnisse in den raede van Brabant gegeven in novembri 1592, ende doet oock den eet gelijck den schouteth.

5. Soo wanneer den schouteth ende sijnen onderschouteth beijde sieck oft buijten sijn, alsdan bewaert ende bedient den oudtsten van de gesworen colffdraegers oft dienaeren, Brabander wesende, het officie in de vierschaere, ofte elders daert van noode is, al oft den schouteth ende onderschouteth selver tegenwoordich waere.

6. Tot des schouteths officie staet: int maecken van de statuijten, politicque ordonnantien van de ambachten ende geboden sijne stemme met borgemeester ende schepenen te geven ende daervan de publicatie oft condinghe te doene, naerdijen dije in collegio sijn gesloten ende te boecke gestelt, ende anders niet, mitsgaeders oock aen de andere politicque ordonnantien van de ambachten sijnen segel te hangen.

7. Item, des schouteths ampt is : te staen over alle andere affroepingen oft condingen, ter puijen oft elders, diemen van de stadts wegen is doende, t' sij om eenige misdadige, ter saeeken van hun misdaet, oft voorvluchtige, oft gebroken schuldenaeren, ter saecken van henne schuldt, in te roepen, oft ijmant als deurslager in curatele oft voochdije te stellen van andere, verloren hantschriften ende goeden op te roepen, om den vinder ende hebber van dijen te weten, ende andere dijergelijcke.

8. Moeten oock alle condingen van placcaten ende bevelen van 'shoffs

p10

wegen, ten bijwesen van den schouteth oft onderschouteth geschieden, ende dije en mogen niet gedaen worden ten sij dat die in duijtse taele sijn gestelt, metten segel van Brabant gesegelt, ende met eenen secretaris van Brabant geteeckent.

9. Den schouteth, noch eenige andere officieren oft deurweerderen, en mogen egeene condinge ter puijen, oft ter borsse, oft elders doen, ten sij dat de brieven oft placcaten, diemen condigen wilt, eerst sijn gesien ende gelesen int collegie van borgemeester ende schepenen, ende daernaer de condinge toegelaten, ende, soo verre den wethouderen noodelijck ofte geraeden dochte, souden dije oock eerst int stadts register gestelt ende gesehreven moeten worden.

10. Is oock van d'officie des schouteths: alle misdadige binnen dese stadt ende vrijheijt der selver te soecken, vangen, betichten, de misdaden te gewarigen, ende t' selve gedaen hebbende, de misdadige t'sijnder manisse te doen verwijsen, ende alle vonnissen in straffbaere oft criminele saecken gewesen, ter executie te doen stellen oft volbrengen.

11. Egeene van de sesse schoutethen die onder Antwerpen sijn, te weten: van Herentals, Liere, Santhoven, Turnhout, Contich ende vant Waterlant, en mogen, naer ouder gewoonte, straffe oft executie doen van persoonen aldaer gevangen, alser lijff oft lith aen hanght, dan ten bijwesen ende bij laste des schouteths van Antwerpen met schepene brieven gegeven; behal-vens dat de heerlijckheden van Santhoven, Turnhout, Contich ende vant Waterlant sedert eenige jaeren daervan gescheijden sijn geweest.

12. Den schouteth des lants van Rijen is schuldich de quaetdoenders bij hem buijten de stadt ende vrijheijt van Antwerpen onder sijn bedrijff ge-vangen, t' sij poorter oft ingesetenen deser stadt, ofte oock vremdelinck, in handen des schouteths van Antwerpen, als marckgrave des lants van Rijen, binnen dese stadt te leveren, mette belastinge ende ondersoeck op henne misdaeden genomen.

p12

13. D'welck gedaen sijnde, moet den marckgrave alsulcke gevangene quaetdoenders voor borgemeester ende schepenen deser stadt, in de vier- schaere oft in collegie, naer heijsch van de saecke te rechte brengen, om hun vonnisse te verwachten ende volgende den selven vonnisse ontslaegen ofte gestrafft te worden, daer ende soo dat behoort.

14. Als de misdadige sijn verwesen, soo moet den marckgrave die wederomme doen leveren den schouteth van Rijen, om ter plaetsen daer sij aengetast ende gevangen sijn, oft daer sij misdaen hebben, vuijtgerecht ende gestrafft te worden, in de tegenwoordicheijt van den selven marck-grave, oft van den genen die hem gelieft daertoe last te geven bij sijne brieven, t' sij den voorschreven schouteth van Rijen oft andere.

15. Noch schouteth, noch amptman, en vermogen eenighe misdadigen oft schuldenaers geleijde te geven sonder wille ende wete van de gene die sij misdaen hebben oft schuldich sijn, emmers nijet daerbij sij eenich achter-deel souden mogen lijden, oft int vervolgh van hen, recht vercort worden.

16. Soo wanneer den schouteth oft onderschouteth ijemandt gevangen hebben, met voorgaende kennisse van saecken ende decreet van de weth, soo en mogen sij metten selven niet overcommen, oft hem ontslaen, sonder vonnisse oft consent van de selve weth : ende oft sij sulcx gedaen hadden; soude wesen van onweerden, ende souden des evenwel den gevangenen op den Steen moeten brengen, volgende de vonnissen in den raede van Brabant gewesen op den 19en februarij 1592 ende den 5en april 1595. Meer andere poincten d'officie van den schouteth aengaende, ende wat hij als officier van den heere vermach te doene oft nijet, salmen hieronder int lange bevinden, onder den titel :Van ondersoeck ende vervolch van gevluchte misdaedige, ende eenige volgende titulen.

TITEL III.

VAN DEN AMPTMAN, SIJNE CLERCKEN ENDE DIENAEREN.

1. Den amptman der stadt van Antwerpen moet wesen van wettigen

p14

bedde in Brabant geboren, ende poorter der selver stadt, ende wort gestelt bij ofte van wegen des hertochs van Brabant, daervan hij moet brengen des hertoghs opene brieven van commissie, besegelt met sijnen vuijt- hangenden segel aende weth alhier, ende den eedt doen voor de selve weth.

2. Den amptman vermach, bij voorgaende wille ende wete van borge-meesteren ende schepenen, ijemanden van de schepenen te stellen, dije, als stadthouder, in sijn affwesen sijn officie sal bedienen, maer den selven stathouder en mach in eene saecke geen rechter ende maender tsaemen wesen.

3. Des amptmans officie is: te wesen maender ende volbrenger oft executeur van vonnissen tsijnder manissen gewesen, mitsgaeders oock om, vuijt crachte ende naer vermogen van de statuijten van den jaere 1518, rechtelijck bewaerder oft sequester te sijn vant gene onder recht moet commen, sonder nochtans eenige kennisse oft judicatuere van saecken te mogen hebben.

4. Wat saecken tot des amptmans manisse gewesen moeten worden, is d'ordonnantie deser stadt opt stuck van proceduere gemaeckt, behoorelijck vuijtwijsende, ende wort hieronder geseght onder den titel: Van de recht-voordering.

5. Den amptman heeft, als officier, eerst de lange roede, de welcke moet sijn poorter van Antwerpen ende ingeboren van Brabant, van wettigen bedde, als andere officiers, ende wort bij den hove gestelt, doende aldaer den eedt, ende daernaer oock in handen van de weth van Antwerpen

6. De lange roede vermach alleen partijen binnen de stadt ende vrijheijt te daegen in saecken dije ter manissen des amptmans bedinght ende gewe-sen worden, oft, in sijn affwesen, d'outste gesworen colffdraeger, oock Brabander wesende, in sijnen naeme, sonder dat de lange roede sijnen knecht oft clerck daertoe mach gebruijcken.

7. Vermach oock de lange roede alle besetselen ofte arresten van per-soonen ende goeden te doene, ende de geloften ende borchtochten tusschen partijen van voor rechte te staen ter saecke van de selve arresten, vrede, oorvrede ende stavinge van eede, dies versocht sijnde, te nemen.

8. Doet oock de lange roede alle rechtelijcke weten van saecken dienende

p16

voor den amptman, mitsgaders oock d'aensoeck oft sommeringe om de vonnissen tsijnder manisse gewesen te voldoen, ten waere men daervoore gepant oft geexecuteert wilde wesen.

9. Item, soo wanneer daer eenich vonnis ter manisse des ammans gewesen buijten der stadt ende vrijheijt der selver te wercke moet gestelt worden. soo doet de lange roede daeraff d'executie ende volvueringhe met behulp van den officier van der plaetsen, naer voorgaende sommatie oft- aensoeck van voldoeninge aenden gedoempde, oft tsijnen huijse, met ammans sommatie-brieven.

10. Ten anderen heeft den amman eenen clerck, den welcken oock moet wesen van wettigen bedde, geboren Brabander, ende poorter der stadt van Antwerpen, ende dije is gehouden de stadt, in handen des ammans, eedt van getrouwicheijt te doene.

11. Des clercks officie is: de goeden van de gene die ter manisse des ammans gedoempt sijn, te beschrijven, ten bijwesen van twee schepenen ende vanden amman ofte van sijnen stadthouder, oft alleen ten overstaen van twee poorters, indijen de saecke nijet en gaet boven de vijftich guldens eens.

12. Item, van alle besetselen ende vuijtwinninge van goeden ter vier-schaere is de clerck schuldich boeck te houden, ende acten daervan onder sijn handtteecken vuijt te geven, mitsgaeders oock, van wegen des ammans, staet ende rekeninge te houden van de vercochte oft geëxecuteerde goeden.

13. Ten derden, heeft den amman sijnen gesworen oudecleercooper, om de goeden van de gedoempde bij openbare vuijtroepinge te vercoopen, ende de penningen daervan commende in sijne handen te brengen oft tsijnder ordonnantie vuijt te reijcken.

14. Item, heeft den amman sijne cnuijvers, die in sijne handen eedt doen. ende sijn gemachticht om alleen, met vuijtsluijtinge van de colffdragers, de geïventarieerde oft beschreven goeden van de gedoempde in borgerlijcke oft civile saecken te bewaeren.

15. Vermogen oock daerenboven de cnuijvers de gevangenen voor recht te brengen, ende den amman, sijnen stadthouder oft lange roede in alle

p18

arresten ende aentastinge van persoonen die sij sijn doende behulpich te wesen, sonder nochtans alleen eenige arresten oft aentasten te mogen doen.

16. Vande dagementen die den amman int quartier van Antwerpen vermach te doen, vuijt crachte van schepenen brieven van Antwerpen oft poorters kennisse, wort geseght onder den titel: Van ammans-brieven.

TITEL IV.

VAN BORGEMEESTEREN ENDE SCHEPENEN, ENDE HUNNE DIENAEREN.

1. Naer ouder gewoonte wort de weth van Antwerpen alle jaeren op den derden sondach naer Paesschen van wegen des hertoghs van Brabant bij twee ofte drij commissarissen vernieuwt, te weten, eenen borgemeester van buijten, ende eenen van binnen, ende achthien schepenen, waervan den binnen borgemeester eenen is.

2. Tot Antwerpen en mach niemant schepen wesen, dan dije van wettigen bedde in Brabant is geboren, ende een jaer ende dach te vorens poorter van Antwerpen geweest is.

3. Int schependom van Antwerpen en mogen niet tsamen wesen, die naerder sijn van maechschap dan ten derden halven lede, als sijn : vader ende kint, oom ende neven, broeders ende rechtsweers, dat is, susters ende broeders kinderen.

4. Item, nijemant, van wat staete, weerde ofte conditie hij sij, die in overspel bevonden is geweest, mach t'Antwerpen borgemeester, schepen, raedt, deken noch gesworen worden, noch eenighe officie ofte dienst van de stadt oft ambachten vueren, ende waert dat hij eenich hadde, ende daernaer in overspel bevonden werde, soude terstont t' selve moeten verlaeten.

5. En mach oock niemant van stadts wegen officie hebben ofte bedienen,

p20

noch in den raedt, weth oft regiment van de stadt sitten, die munter oft pachter van de munte oft van den thol is, ofte die paert oft deel daerinne heeft, schade oft bate.daeraff verwacht, oft die in den raedt des hertoghs oft dienst gesworen ofte belast is.

6. Item, en mach geenen borgemeester, schepenen, tresorier, rentmeester, pensionaris, raetsman, secretaris, greffier, cortte roede, clercken ende cnapen van de tresoriers ofte rentmeesters-camer, oft andere in officie ofte eedt van de stadt wesende, eenige accijsen der stadt pachten oft deel daerinne hebben.

7. Borgemeester ende schepenen van Antwerpen hebben in d'eerste instantie kennisse ende bericht over alle poorteren ende ingesetenen der stadt ende vrijheijt der selver, mitsgaders over de buijtenlieden ende henne goeden die aldaer bevonden ende beseth worden, aengaende alle civile ende criminele saecken hoedaenich die sijn.

8. Onder de stadt van Antwerpen ende den gebiede oft jurisdictie van borgemeester ende schepenen staen de bagijnen gelijck alle andere weirelijcke persoonen, ende worden oversulcx als weirlijcke persoonen voor de weth gedaecht ende te rechte betrocken.

9. Sonder voorgaenden oorloff van borgemeesteren ende schepenen en mogen geene buijtenrechters binnen de stadt ende vrijheijt van Antwerpen eenighe rechtelijcke acten oft exploicten doen oft doen doen, ten waere bij verhoor van getuijgen oft anderssints.

10. Neffens borgemeester ende schepenen sijn tot Antwerpen de rechters van de onderbancken: als dije van de lakenhalle, van den peijse, van de weescamer, van de watermeulen-brugge, ende die van den Kiele, dije in d'eerste instantie kennisse hebben van saecken tot henlieden vonnisse res-pective behoorende; maer daervan appelleert men aen borgemeesteren ende schepenen, als hooffden.

11. Borgemeesteren ende schepenen sijn overvoochden van alle onbe-jaerde kinderen ende andere vermomboirde persoonen, om in allent gene

p22

de selve weesen ende henne momboirs aengaet, bij ordonnantie ende anderssints te versien, ende als het noodt is, daervan kennisse te nemen.

12. Item, borgemeesteren ende sehepenen is toebehoorende t' besorch ende toesien te hebben van ende opt regiment ende onderwint van de Goidtshuijsen daer arme lieden onderhouden worden, mitsgaeders op alle vergaederingen oft collegiën, soo van mannen als vrouwen, binnen de stadt ende vrijheijt gelegen.

13. Item, borgemeesteren ende schepenen staet toe alle ambachten ende officien van de stadt te geven, t' sij dat die de policije oft incommen aengaen, oft anderssints, volgens t' gene sij van allen ouden tijden hebben vermogen ende gewoon sijn geweest te doene.

14. Alle jaeren naer het vernieuwen van de weth, worden bij borgemees teren ende schepenen gestelt ende vernieuwt de reehters van de onder-bancken, ende daertoe, onder andere, vuijt d'oude schepenen gecoren twee gulde-dekens ende twee oude schepenen op de laeckenhalle, twee wees-meesters. vier peijsmaeckers, ende vuijtte dienende oft oude sehepenen, twee van de schepenen vant Kiel.

15. Worden oock ten selven tijde naert vernieuwen van de weth bij borgemeesteren ende schepenen vuijt d'oude schepenen gecosen de twee hooftmannen van de poorterije, twee commissarissen oft examinateurs van getuijgen, twee keurmeesters ende twee opperkerckmeesters.

16. Van gelijcken worden alsdan gecosen de wijckmeesters ende de dekens van de ambachten, mitsgaders tweelff raedtslieden, die, naer ouder gewoonte, moeten commen in den maendaechschen raedt.

17. Item, alle jaeren naert vernieuwen van de weth worden den bagijn-hove, bij borgemeesteren ende schepenen gegeven twee schepenen vuijtte tweelff oudtste schepenen in de weth wesende, die voor dat jaer sijn momboiren van den selven bagijnhove.

p24

18. Worden oock sinte Elisabeths ende sinte Juliaens gasthuijsen, die van den Sieckenen, d'Infirmerije ende de Blauwe broeders alle jaeren, naert vernieuwen van de weth, versien elck van twee momboirs vuijtte selve tweelff outste schepenen in de weth wesende.

19. Item, worden alle jaeren, op sinte Barbelen dach, bij borgemeesteren ende schepenen, ten aengeven ende noeminge van de dienende aelmoesse-niers, gecosen twee nieuw aelmoesseniers, dije, eentsamentlijck mette twee aenblijvende, hebben t' bewint over de Camer van den Arme, goidthuijsen, gasthuijsen ende dijergelijcke.

20. Waeronder niet en sijn begrepen sinte Elisabeths ende sinte Juliaens gasthuijsen, die van de Sieckenen, d'Infirmerije, die van den bagijnhove, bussen ende aelmoessen van de ambachten, als daerover de aelmoesseniers geen bewint en hebben.

21. Borgemeesteren ende schepenen hebben vier dienaers, diemen heet cortte roeden, ende sesse stadtsboden, die van nu voortaene Brabanders ende poorters deser stadt moeten sijn, ende worden by borgemeesteren ende schepenen gestelt ende gecosen, gelyck alle andere dienaers ende officiers, dije eenich bewint hebben over de regeringhe oft policije van de stadt.

22. De cortte roeden staet toe, in saecken dije voor borgemeesteren ende schepenen sonder manisse des ammans worden getermineert oft beslist, alleen partije te daegen, ende mogen totten dijen alle wettelijcke weten ende sommatien van vonnissen doen, al waeren die oock ter manisse des amptmans gewesen.

23. D'officie van de stadtsboden is: hun gereedt te houden tot allent gene hun bij borgemeesteren ende schepenen, soo binnen als buijten de stadt, wort bevolen, ende onder andere, soo wanneer iemant van buijten de stadt alhier voor borgemeesteren ende schepenen wordt beschreven, oft dat aldaer eenige rechtelijcke wete is te doen, daervan de brieven te dragen.

24. De cortte roeden, stadtsboden ende alle andere officieren worden geloeft aengaende de relaesen die sij van henne exploicten doen, soo verre hun die relaesen nijet en raecken, behoudelijck datmen ontfangen wordt, om de contrarie te moghen thoonen.

p26

TITEL V.

VAN DE LAKENHALLE.

1. De rechters van de lakenhalle sijn twee guldekens, wesende maenders ende executeurs van vonnissen aldaer gewesen, twee wardijns, houdende, in affwesen van de guldedekens henne plaetse, ende acht oudermans, waeraff de twee moeten sijn oude schepenen deser stadt, gelijck de guldedekens.

2. Tot henne kennisse ende vonnisse in d'eerste instantie behooren-: alle saecken van boomwolle oft cattoen, ende alle wolle wercken, lakenen ende drapperijen aengaende, daeronder begrepen sijn camelotten, bombasijnen, saeijen ende andere wercken hebbende meer wolle dan andere stoffe; mitsgaders van het verwen, verffloon ende bereijden van lakenen ende andere wercken hiervoren geruert, eensamentlijck van weet, meet, alluijn, cocijnille ende andere diergelijcke verwen, voor soo vele die tot het verwen van de lakenen ende andere wolle wercken van noode sijn. ende nijet veorder.

3. Item, hebben oock kennisse van contracten ende arbeijtsloon van wulle coussens te maecken, maer niet van andere wulle cleederen; mitsgaders van makelerdije-loon van sulcke saecken ende coopmanschappen als voorschreven is, ende van de instrumenten oft alem tot het maecken, verwen ende bereijden van de laeckenen dienende, als getouwen, caerden, droochscheerdersscheiren, den disch oft hautwerck ende instrumenten van de laeckenen-raemen, de huere van de selve instrumenten ende dijergelijcke.

4. Die van de lakenhalle en mogen geene vonnissen wijsen boven de somme van hondert nobelen, dan ten bywesen van twee schepenen, daertoe gemeijnelijck twee oude schepenen bij de weth worden gecosen, ende in hun affwesen oft sieckte moeten daertoe dienende schepenen vuijttet collegie gesonden worden.

5. Op de lakenhalle wort in ordinarisse saecken alle acht dagen recht gedaen des maendaechs voor den noene, d'welck men de morgenspraecke

p28

heet, ofte des woensdaechs. soo verre des maendaechs heijlichdach is geweest; maer extraordinarisse saecken, als van arresten, executien ende diergelijcke, worden sonder onderscheijt alle werckedaegen bedinght, soo wanneer alst die van de lakenhalle belieft, t' sij voor den noene oft naer den noene.

6. Des werckendaechs voor den dach van de morgenspraecke voor noene, gaet eenen deken oft waerdeijn met twee oudermans in den naesten winckel van eenen wullen lakenvercooper naest den stadthuijse, ende heijscht aldaer den deken oft wardeijn eene elle, ende dije hebbende seght aldus: Ick legge hier de morgenspraecke, ende vercondige datmen op sulckenen dach sal morgenspraecke houden van de stadts ende gulde wegen ; segget malcanderen voorts. » Ende dat gedaen sijnde, gaet den deken oft waerdijn met twee oudermans, ende daegen partijen.

7. Soo verre de gedaechde voor d'eerste reijse aldaer in persoone, oft bij procureur niet en compt, om sijne saecken te verantwoorden ter wijlen de heeren te rechte sitten, worden [wort] voor d'eerste reijse als wederspannich ende ongehoorsaem verreijckt ende verhaelt, t'sij dat d'aenleggere bij handtschrift des schuldenaers oft ander bescheet sijnen heijsch bewaericht ofte nijet.

8. Van alsulcke verreijckselen en worden geene appellatien oft relieve-menten toegelaeten, noch anderssints den verweerdere gehoor gegeven, eer hij het vonnisse van verreijcksel voldaen heeft; maer t' selve voldaen heb-bende, mach ten principalen de saecke commen verantwoorden, indijent hem goetdunckt.

9. Niettemin, al en hadde iemant alnoch alsulcken vonnisse nijet voldaen, mach evenwel, voor alle voldoeninge, versoecken sekerheijt van het geëxe-cuteerde te beteren ende in state te stellen, indijen hij begeert ten principalen in sijn verantwoorden ende goeden rechte gehoort te worden.

10. Den aenleggere en mach sijn recht nijet houden aen den guldeken oft waerdeijn, om eenen poorter oft ingesetene, aldaer in rechte commende, in rechte gevangen te houden tot dat hij seker oft cautie gestelt heeft; maer willende seker hebben, moet daeraff vonnisse verwachten ende t'selve ter executie stellen soo t'behoort.

11. Verbintenissen van onruerelijcke goeden ofte renten, tochten, ende diergelijcke voor die van de lakenhalle gedaen, t'sij omme te rechte te staen

p30

ende t'gewijsde te voldoen, oft andersints, en geven geen recht van pant- schap, ten sij datse voor schepenen deser stadt ende-eenen secretaris behoorelijck bekent ende verleden sijn.

12. Int affleijden van de getuijgen is men op de lakenhalle gehouden sijne partije, oft sijnen procureur, te doen daegen om de getuijgen te commen sien leijden ende sweiren, al en plachte t'selve van outs aldaer nijet gebruijckt te worden.

13. De guldebroeders van de lakenhalle mogen d'executien van de von-nissen aldaer gewesen teeckenen ende bewilligen, ende de beschrijvinge van goeden tot volcomminge van dijen wort gedaen bij hennen clerck ten bijwesen van eenen van de guldekens oft waerdijns ende twee oudermans van de selve lakenhalle.

14. Soo wanneer nochtans eenige onruerelijcke ofte erffelijcke goeden, binnen dese stadt oft vrijheijt gelegen, bij executie van vonnissen van die van de lakenhalle vercocht worden, moet de goedenisse daervan bij de guldekens gedaen worden voor schepenen ende een secretaris, ende anders gedaen en soude geen erffelijekheijt geven.

15. Des maendaechs naer drij coningendach is men alle jaeren gewoon t'guldeboeck op de lakenhalle te lesen voor de gene die aldaer begeiren te commen, ende des saterdaechs daer te voren condicht men metten horen ter puijen aff, ten bijwesen van de guldedekens, openbaerlijck eenen ijgelijck : « Dat soo wie begeert t'guldeboeck te hooren lesen, comme op de lakenhalle een maendach alsdan naestcommende voor den noene. »

TITEL VI.

VAN DE PEIJSMAECKERS.

1. De peijsmaeekers[3] oft sehepenen van den Peijse sijn vier in getalle, ende worden bij borgemeesteren ende schepenen gestelt, gelijck hierboven geseijt is onder den titel : « Van borgemeesteren ende schepenen, » ende wie daertoe gecosen wort ende weijgert t'selve officie te bedienen, verbeurt

p32

hondert guldens, tot twintich stuijvers t'stuck, d'een helft tot behoeve van den hertoge ende d'ander van de stadt.

2. De peijsiers oft schepenen van den peijse hebben in d'eerste gericht oft instantie kennisse van geschillen tusschen de gemeijne persoonen spruij- tende, van dootslaegen, vechtingen, quetsueren, vrede van soeningen te maecken, van injurien, smadelijckheden ofte lasteringen, ende van saecken daeraen clevende, als loon van medecijnen, chirurgijnen ende dijergelijcke.

3. Behoudelijck dat borgemeesteren ende schepenen, alst hun gelieft, wel vermogen, vuijt redenen, de kennisse van eenige van de selve saecken in d'eerste instantie t'hunnewaerts te nemen, ende die in henlieder raedts-camer, oft int collegie, oft oock op de rolle te laeten bedinghen.

4. Men mach geene [saecken][4] van den Peijse in rechte laten commen oft men moet partijen vooral bevelen minnelijcke dachvaerden te houden, een oft twee, met henne vrienden ende maegen, oft, bij gebreke van dijen, met henne dekens ende gesworen, indijen sij in eenich ambacht sijn, om den twist ende geschil metter daet [metter minnen][5] neder te leggen.

5. Ende oft ijmant ongehoorsaem ofte versuijmelijck waere in’t houden van de minnelijcke dachvaerden oft dachvaert hen gestelt, die vervalt metter daet in de breucke van sesse guldens, d'eene hellicht tot proffijte van den heere, ende d'ander helft van de stadt, ten waere de gebreckelijcke partije eenige oorsaecke coste thoonen, waeromme dat hij dije nijet en hadde connen onderhouden.

6. In saecken dienende op de peijsmaeckers-camere en machmen nijet dingen bij geschrifte, maer moetmen partijen mondelinghe overhooren, ende hen sien te vereenigen, ende is t'selve niet doenelijck, moeten hennen heijsch ende antwoorde bij den greffier doen opteeckenen in actis, ende voorts op hen mondelinghe bedinghde terstont ende sonder vertreck recht doen, soo verre de saecke daertoe is gestelt.

7. Ende ingevalle dat den staet van de selve saecke in feijt is gebleven [gelegen][6], -daerop men ten thoon soude commen moeten, wort partijen geordonneert de feijten bij maniere van verbael bedinghde te stellen, welcke feijten worden gewisselt indijen de heeren bevinden des noodich te wesen, om

p34

daerop voorts ten thoone te commen, dijen mondelinghe te wederleggen ende beschudden, ende in de saecke te sluijten, om recht gedaen te worden naer behooren.

8. Verbintenissen van onruerende goeden voor de peijsiers gedaen voor ofte in plaetse van rechtelijcke versekerheijt oft cautie, en geven geen recht van pantschappe, maer om die vasticheijt te geven, moetmen die voor schepenen wettelijck verlijden, gelijck hier boven van de verbintenissen voor die van de lakenhalle oock geseght is.

TITEL VII.

VAN DE WEESMEESTERS.

1. T'Antwerpen sijn vier weesmeesters, die bij borgemeesteren ende schepenen worden gestelt ende geëedt, gelijck hier boven onder den titel: Van borgemeesteren ende schepenen is geseght, daeraff de twee sijn oude schepenen, den derden van de poorterije, ende den vierden van de ambach-ten; de welcke hebben eenen gesworen clerck.

2. De weesmeesters hebben in d'eerste instantie kennisse van de wees-kinderen ende van den onderwint van henne goeden, soo wanneer de selve weesen van testamentelijcke momboiren niet en sijn versien.

3. Maer aengaende de testamentelijcke momboiren, mitsgaders de voochden, toesienders ende regeerders bij borgemeesteren ende schepenen gestelt over de goeden toecommende de persoonen die nijet bequaem en sijn om selver dije te regeren, die en staen onder de weesmeesters nijet, maer sijn, in d'eerste instantie ofte gerichte, onderworpen de jurisdictie van borgemeesteren ende schepenen,. gelijck alle andere poorteren ende ingesetenen.

4. Tot den dienst der weesmeesters staet : de kinderen die geene testa-mentelijcke momboirs en hebben van momboirs te versien, de selve momboirs te eeden, henne rekeningen te hooren, die te aenveerden ende voor goet te houden oft te verwerpen, ende van alle saecken, twisten ende geschillen daervuijt spruijtende, kennisse ende bericht te hebben.

5. Consenten bij weesmeesters gegeven aengaende de vertieringe ende

p36

belastinge van goeden toebehoorende de weesen onder hun gebiet staende, hebben altijts gehadt ende hebben cracht van rechtelijcke decreten, ende worden gehouden van alsulcken weerde al oft die bij borgemeesteren ende schepenen waeren gegeven.

6. Noch weesmeesteren, noch henne clercken, en mogen egeen bewint hebben oft handelinge van den gelde oft goet dat persoonen toebehoort onder henlieder gebiet staende.

7. De jurisdictie oft gebiet der weesmeesteren en streckt haer buijten deser stadt oft vrijheijt der selver nijet, ende die van t'Kiel, al sijn sij onder de vrijheijt deser stadt begrepen, en sijn nochtans de jurisdictie der selver weesmeesteren nijet onderworpen.

8. In saecken dienende op de weescamer en machmen nijet dingen bij geschrifte, maer moetmen partijen mondelinge overhooren ende op hun bedinghde terstont recht doen, soo verre de saecke daertoe is gestelt; ende ingevalle de saecke in feijt is gelegen, doetmen hun de selve feijten stellen in actis, ende soo verre dije vele sijn, dije overgeven bij geschrifte.

9. Welcke feijten, indijen des noot sij, worden bij partijen gewisselt ende commen voorts daerop ten thoon, mitsgaders tot wederlegginge ende beschuddinge van dijen, om, daer int eijnde, naer dat in de saecke gesloten is, daerop recht gedaen te worden naer behooren.

10. Momboirs die voor de weesmeesters eedt als momboirs gedaen hebben, al waeren die buijten de vrijheijt, mogen, bij wille ende toelatinge van de weesmeesteren, met brieven van de weescamer aldaer gedaecht ende beschreven worden om te aenhooren.

11. Alle dagementen, aensoeckingen oft sommeringen ende weten van de weescamere worden bij den deurweerdere oft cnape van de camer gedaen, maer arrestementen oft besetselen moeten bij de lange roede ofte colffdraegers gedaen worden.

12. Verbintenissen van onruerelijcke goeden ende andere dijergelijcke voor weesmeesters gedaen, t'waere in plaetse van cautie oft anderssints, verplichten de selve goeden niet, maer om wettich recht van pantschappe te vercrijgen, moeten die geschieden voor schepenen, gelijck van de verbin-

p38.

tenissen voor die van de lakenhalle ende peijsmakers hiervoren oock geseght is.

13. Item, vuijt crachte, van vuijtroepen [vuijtcoopen][7] van versterffe-nissen ende dijergelijcke verlijdingen, daer erfgoeden onder begrepen sijn, gedaen oft verleden voor de weesmeesters, en vercrijchtmen geen recht van erffelijckheijt, ten waere dat die insgelijckx verleden oft bekendt waeren voor schepenen, als voren.

14. Verscheijde andere poincten d'officie van de weesmeesters aengaende, worden hieronder bevonden onder den titel: Van minderjaerige ende ver-momboirde persoonen, ende van hunne momboirs.

TITEL VIII.

VAN DE RECHTERS VAN DE WATERMEULEN-BRUGGE.

1. Den dijckgrave ende acht rekenaers houden hunne baneke geheeten de Watermeulen-brugge binnen dese stadt, ende hebben, in d'eerste instantie, kennisse van saecken van drij landen, geheeten Loobroeck, Schijnbroeck ende Steenborgerweert, voor soo vele die buijten de stadt gelegen sijn, ende nijef voorder, mitsgaders van dijckagie van de selve landen, maenende ende wijsende van der stadts wegen.

2. Welke drij landen van Loobroeck, Schijnbroeck ende Steenborgerweert sijn onverscheijden binnen de vrijheijt van Antwerpen gelegen, naer vuijtwijsen der caerte van de selve vrijheijt hiervoren gevuecht.

3. De beesten onder de voorschreven landen geschut moeten binnen de stadt van Autwerpen innegebrocht worden ende nergens el.

p40

TITEL IX.

VAN DE HEERLIJCKHEIJT VAN DEN KIELE ENDE DE RECHTERS ALDAER.

1. Dije heerlijckheijt van den Kiele is buijten de vesten ende binnen de vrijheijt van Antwerpen gelegen, ende die aldaer geboren worden sijn poorters van Antwerpen ende genieten alle vrijheden, ende draegen alle lasten, gelijck andere poorters.

2. De stadt heeft aldaer hooge, leege ende middele jurisdictie, ende wort de weth aldaer bij borgemeesteren ende schepenen alle jaeren verseth ofte verlenght.

3. De wethouderen aldaer sijn: twee schepenen van de stadt int sche-pendom van Antwerpen dienende, oft twee oude schepenen, oft twee andere van de poorterije met drij gegoeijde aldaer, die daer recht doen ter manisse van den drossaert hun bij borgemeesteren ende schepenen gestelt, oft, in sijn affwesen van den oudsten schepene.

4. D'ingesetenen aldaer sijn in d'eerste instantie alleenelijck betreckbaer voor de weth van t'Kiel, sonder binnen de stadt ordinarelijck beseth oft gearresteert te moghen worden, als wesende ingesetenen van Antwerpen.

5. De heerelijckheijt van den Kiele is van outs eene besondere heerelijck-heijt geweest in de vrijheijt van Antwerpen, ende naederhant eerst bij de stadt gecocht ende daeromme onderhout men aldaer alle costuijmen ende hercommen die men te voren geplogen heeft, soo in de erffenissen, onterffenissen, calengieringen ende dijergelijcke.

TITEL X.

VAN VERSCHEIJDE ANDERE RECHTEREN BINNEN DESE STADT.

1. Binnen dese stadt hebben oock hun gerecht: eerst mijn eerweerdige heere den bisschop ende sijnen officiael, in saecken t'sijnder kennisse staende, welck men is heetende het geestelijck hoff.

2. Item, de burchgrave ende sijne mannen van leene, ter saecken van de leenen onder den borchgraeffschappe commende, ende aldaer tot verheve ende te leenrecht staende.

p42

3. Item, die van de munte onder henne ondersaeten binnen de paelen

van de selve munte.

4. Item, van de tolcamer, van saecken tot hender kennisse staende, vol-gende henne ordonnantie ende instructie.

5. Item, d'oudermans ende coopmans-raet van de oostersche natie, vol-gende de privilegien hun bij de heeren van den lande ende de stadt gegunt, ende de concordaten met hun aengegaen.

6. Item, de consuls van de natie van Portugael, van de geschillen rijsende in civile saecken tusschen die van de selve natie.

7. Maer van de vonnissen van de voorschreve consuls van Portugael gewesen, wort geappelleert aen borgemeesteren ende schepenen.

8. De vonnissen van de consuls gewesen, daervan niet en is geappelleert, moeten bij den amman deser stadt ter executie gestelt worden, naer voor-gaende rechtelijcke sommatie oft aensoeck van voldoeninge van dijen, nijet min oft meer dan oft de selve vonnissen bij de wethouderen alhier t'sijnder manissen gewesen waeren.

TITEL XI.

VAN DE GREFFIERS ENDE HENNE CLERCKEN.

1. D'officie van de greffiers is: alle acten van de commissie ende ordon-nantie van de weth, soo wel raeckende het innecommen van de stadt als de rechtvoorderingen van partijen ende henne geschillen in geschrifte te stellen, de selve te onderteeckenen ende daervan boeck ende register te houden.

2. Item, geschicktelijck boeck te houden van alle civile oft borgerlijcke saecken die op de rollen ofte int collegie van de wethouderen bedinght worden, mitsgaders van vonnissen oft appoinctementen daerop geslaegen, ende daervan aen partije, dijes versocht sijnde, extract oft copije in behoo-relicke forme oft maniere te geven.

3. Item, d'officie van de greffiers is : op de requesten aen de weth over-gegeven appostillen collegiael te stellen, t'sij dat die aengaen rechtelijcke saecken oft andere, ende daervan, mitsgaders van de selve requesten ende andere appoinctementen ende vonnissen collegiael ende executie der selver, register te houden, soo ende gelijck tot noch toe is gedaen.

p44

4. Item, in alle borchtochten ende verbintenissen tot versekerheijt van partijen te passeren, ten bijwesen van schepenen, ten waere van huijsen, gronden van erven oft andere onruerende goeden, de welcke versonden moeten worden in de secretarije, om aldaer behoorelijck van schepenen ende eenen secretaris verleden ende opgeteeckent te worden, ende alle verbintenissen van onruerende goeden anders gedaen, sijn van onweerden.

5. Item, de greffiers moeten boeck houden van alle. voldinghde saecken, daervan de stueken in recht worden overgebrocht, ende daerinne, ten bijwesen van de gene die hen de stucken metten inventaris leveren, opteec-kenen de naemen ende toenaemen van de partijen ende van de procureurs, mitsgaders den dach dat de overbrenginge is gedaen.

6. De greffiers sijn oock gehouden henne boecken in de greffie te laeten, sonder die tot hennen huijse te draegen, ende die soo bewaeren, dat die niet en commen in handen van partijen oft procureurs buijten de greffie, op pene, oft dat sij anders deden, oft dat de procureurs oft ijmant anders die met behendicheijt vuijt henne handen oft henne clercken handen cregen buijten de greffie, te verbeuren bij den greffier oft hennen clerck, die t'selve doen oft gedoogen sal, t'elcker reijse vier guldenen.

7. Desgelijcx sijn de greffiers gehouden alle schriftueren, stucken ende bescheeden op de rolle oft elders in rechte overgegeven onder hun te houden ende die te bewaeren, sonder toe te laeten dat die de procureurs ofte advocaeten van partijen worden wedergegeven oft te handen gestelt; ende oft daerinne gebreck viele, ende dat de stucken verloren oft vervrempt waeren, souden de greffiers schuldich sijn de beschadichde partijen alle haere schade op te rechten.

8. De greffiers en mogen geen processen int collegie brengen, ten sij dat de stucken bij den anderen in den sack sijn achtervolgende den inventaris, noch in de selve processen ijet aff oft toe te doen ofte veranderen, noch d'een noch d'ander van dijen laeten geschieden[8] oft veranderen naerdat die overbrocht ende bij hun ontfangen sijn, ten ware met kennisse van saecken, bij bevele van borgemeester ende schepenen, ende bij wille ende ten bijwesen van beijde de partijen, indijen sij daerbij begeiren te sijn, op de pene van drij guldens, oft anderssints ten goetduncken van de heeren.

p46

9. Item, en mogen de greffiers geene vonnissen vuijtspreken oft vuijt-geven, ten sij dat het dictum van[9] borgemeester oft sijnen stadthouder is gesien, ende t'rapportgelt daerop aengeteeckent, ende dat die oock behoo-relijck te boecke sijn gestelt.

10. Item, naerdijen het vonnisse gewesen is, en mogen de greffiers de stucken in rechte gedient niet wederom geven, dan met wille ende wete van beijde de partijen, ten waere dat de gedoempde vertegen hadde van reformatie, oft dat het vonnis waere overjaert, in welcken gevalle sij eenijegelijck sijne stucken moeten laten volgen, midts t' selve aenteeckenende opt boeck van de vonnissen.

TITEL XII.

VAN DE SECRETARISSEN ENDE HUNNE STOEL-CLERCKEN.

1. D'officie van de secretarissen is : alle politicque ordonnantien ende verleeningen van Antwerpen bij den schouteth ende weth geraempt in geschrifte te stellen, daervan register te houden, ende de selve, ten bijwesen van den schouteth ende schepenen, ter puijen, ende elders daert behoort, te vercondigen, ende de brieven daervan onder hun hantteecken vuijt te geven.

2. Item, alle brieven te hove ende elders in den naeme van de weth te schrijven ende onderteeckenen, mitsgaders oock de rekeningen van de stadt, van de ambachten ende andere, bij commissie ende last van de weth te appostilleren ende mette andere gecommitteerde te sluijten, naer d'oude manieren.

3. Item, d'ondersoeck oft informatie, die, ter ordonnantie van de weth, bij schepenen in straffbaere saecken wort genomen, in geschrifte te stellen, ende die voortaen, soo bij de schepenen als bij de misdadigen ende getuijgen, te doen onderteeckenen, ende oft de misdadighen oft getuijgen nijet schrijven en costen, onder aen hun verclaeren daeraff kennisse ende notitie te houden.

4. Item, de secretarissen sijn gehouden, soo in de vierschaere als int collegie, int bedingen ende wijsen van alle criminele oft straffbaere saecken

p48

hun te vinden. daervan d'acten, appoinctementen ende vonnissen bij geschrifte te stellen, mitsgaders alle procedueren oft rechtvoorderinge van de verreijckselen, affdagingen, vuijtwinnen ende alle andere wettige acten van de vierschare te houden, ende anderssints dijen aengaende te doen gelijck sij van outs gedaen ende geplogen hebben.

5. Item, alle civile ofte borgerlijcke saecken, daertoe sij bij borgemeester ende schepenen gecommitteert worden, te doen ende handelen volgende henne commissie, t'sij van die voor hen oft voor schepenen te doen beleij-den, ende daervan d'acten oft notulen te houden, oft daervan rapport te doen, oft anderssints.

6. Item, de secretarissen sijn gehouden, neffens de schepenen over alle schepenen contracten ende andere wettelijcke passeringen ende verlijdingen van partijen te staen, daervan register oft prothocol te houden, ende de selve daernaer onder hen hantteecken ende segel van schepenen oft van de stadt vuijt te geven.

7. De secretarissen mogen van nu voordaen geene contracten, verbinte-nissen oft andere verlijdingen passeren, dan van persoonen dije hun sijn bekent, oft datter ijmant van de secretarije oft andere hun bekent sijnde medecompt, die hun daeraff kennisse geven, ende dat t'selve in de brieven ende prothocol alsoo oock wert verhaelt.

8. Item, moeten van nu voortaen de persoonen, die eenighe contracten, verbintenissèn oft verlijdingen commen passeren, de selve opt prothocol doen onderteeckenen, oft wel kennisse houden waeromme sij t'selve niet en hebben gedaen, aenteeckenende met eenen de domicilie oft woonplaetse van de persoonen, opdat men die, des noot wesende, te beter mach vinden.

9. Item, de secretarissen sijn schuldich goede toesicht te nemen, dat de persoonen dije de selve contracten oft andere wettelijcke voorwaerden willen verlijden, geene weesen oft andere dijergelijcke persoonen en sijn, die sonder kennisse van saecken oft decreet van de weth hun niet en vermogen te verbinden.

10. Ende oftdepersoonen totte passeringe onbequaem waeren, en mogen daer niet overstaen, ten sij dat hun blijcke van den decrete om t'selve te mogen doen, ende dat t'selve decreet int register neffens ofte achter de brieven oock sij gestelt, gelijck onder den titel : Van ongehoude persoonen ende van minderjaerige kinderen ende vermomboirde persoonen wort geseght.

p50

1. Van gelijcken moet gedaen worden van procuratien ende alle andere schriftelijcke volmachten, vuijt crachte van de welcke ijmant, eenich contract oft andere wettelijcke voorwaerde begeert te passeren, als daertoe de secretarissen oock nijet en moghen verstaen, ten sij dat hun blijcke van de selve volle macht ende dat die int register sij gestelt, als boven.

12. Item, de secretarissen ende henne stoelclercken sijn gehouden, int beworpen ende passeren van de contracten ende andere wettelijcke voor-waerden, partijen neerstelijck te ondervraegen of vuijtte goeden ende: pan- den in de selve contracten ende voorwaerden vermeltn, geene commeren oft lasten vuijtgaen, ende oft die met geene fidecommissen, substitutien oft anderssints belast en sijn.

13. Ende oft sij eenige commeren, lasten oft verbintenissen verstonden, t' sij dat die commen van wettige verlijdingen, contracten, houwelijcxse voorwaerden, testamenten oft andere vuijterste willen, die sijn sij schuldich int beworp van de brieven oft voorwaerden vuijt te drucken, ende die alsoo te passeren.

14. Item, de secretarissen ende hunne stoelclercken sijn, int beworpen ende passeren van de contracten ende andere wettige voorwaerden, gehou-den den vercooper, oft erffgever, oft belijder, te voorschijn te doen brengen sijne voorgaende leste brieven, ende indijen sij daerbij eenige voordere commeren oft belastingen vinden dan partijen hebben verclaert, moeten de selve oock stellen int nieuw beworp, ende sonder alsulcke brieven gesien te hebben en moghen t' nieuw contract niet passeren.

15. Behoudelijck dat, soo wanneer de vercooper, erffgever oft belijder vercleirt geene brieven ofte bescheeden te hebben, maer dat hij bereet is partije waerschap oft guarant te blijven, ende dat de selve partije daermede te vreden is, ende sulcx in de verlijdinghe alsoo wort vuijtgedruckt, den secretaris alsdan de selve verlijdinge daerop mach passeren al oft hem de originele brieven ende bescheeden waeren gethoont.

16. Ende oft de secretarissen oft henne stoelclercken eenige andere lasten hadden verstaen oft gewaer geworden dan bij den verlijder ende sijne brieven sijn aengegaen ende verclaert, sijn sij oock gehouden t' selve partijen dijen het aengaet te waerschouwen, op pene van selver daervore te verantwoorden, oft anderssints gestraft te worden, naer goetduncken van de heeren.

p52

17. Item, om de verswijginge van de voorgaende lasten beter te verhoeden, soo sijn de secretarissen ende henne clercken schuldich, neffens henne prothocollen ende registers, te houden sekere nieuwe boecken begrijpende alle de straeten deser stadt, gescheijden ende gestelt bij A,-B, C, D, ende verdeijlt in verscheijde capitelen, naer de groote ende gelegentheijt van de selve straeten.

18. In welcke nieuwe boecken de secretarissen gehouden sijn, voor ende aleer sij eenige brieven mogen vuijtgeven, int cort aen te teeckenen de commeren, belastingen ende verbintenissen die eenich reël oft erffachtich recht geven, elck onder de straete daer de huijsen oft andere onruerelijcke panden gelegen sijn, ende totten dijen het getal vant blat van de selve boecken op den rugge van de selve brieven, op de verbeurte van sesse guldenen.

19. D'welck oock plaetse-heeft ten opsiene van alle andere commeren ende belastingen van onruerende goeden oft panden, t' sij dat die worden gedaen oft commen vuijt crachte van houwelijcxe voorwaerden, testa-menten, codicillen oft anderssints, soo verre nochtans die tot kennisse van de secretarissen gecommen sijn.

20. Item, de secretarissen sijn schuldich int passeren van alle contracten wel toe te sien, dat die nijet en sijn tegens recht, oft innehoudende eenige clausulen naer costuijmen, geschreven rechten oft ordonnantien van de overheijt verboden, oft anderssints ongeoorloft.

21. Item, de secretarissen sijn schuldich int passeren van alle contracten sorge te draegen, dat voor aleer eenige contracten worden gepasseert, de selve aen partije wel ende bescheedelijck ende met goeden verstande worden voorgelesen, ende de cracht van de verbintenissen ende clausulen van dijen voorgehouden.

22. Tot welcken eijnde sullen de stoelclercken alle de selve clausulen, die sij gewoon sijn geweest t'abbreviëren oft te becorten met eenen etc., gehouden sijn, van nu voortaene int beworp van de brieven vuijt te drucken ende int lange te verhalen, opdat partijen mogen weten wat sij doen; ende de schepenen moeten, int passeren van de selve contracten, die hen oock voorhouden, ende voorts ondervraegen oft alles alsoo van te voren is overdraegen ende gesloten.

23. De secretarissen sijn schuldich partijen metten eersten ende opt

p54

spoedichste te grieven, ende henne clercken indijen te hebben dat sij de brieven die haeste verheijsschen terstont affmaecken, sonder partijen te sleijpen, op pene van de schade ende interesten die sij daerbij souden commen te lijden, op te rechten ende te betaelen.

24. Item, de clercken en vermogen geene contracten ofte andere wettige voorwaerden voor secretaris ende schepenen brengen, om gepasseert te worden, ten sij die te voren ten prothocolle sijn gestelt oft ingebonden, ende de selve prothocollen moeten sij wel ende getrouwelijck bewaeren, ende ten eijnde van den jaere overbrengen in handen van de secretarissen om bij den anderen gebonden te worden.

25. Ende oft sij t'selve nijet en deden, sijn de secretarissen van jaere tot jaere schuldich daervore sorge te draegen, doende voorts, int vuijtgeven van de contracten ende andere wettelijcke acten, op den rugge der selver aenteeckenen waer ende onder wat clerck de selve te boecke sijn gestelt, opdat die, des noot wesende, terstont gevonden moghen worden.

26. Van gelijcken moeten de secretarissen goede toesicht nemen dat de ingebonden boecken, inhoudende de minuten van de contracten ende andere passeringen, wel ende getrouwelijck worden bewaert sonder de selve vuijtte secretarije te laeten draegen, oft daervuijt eenige originele oft copije aen andere te laeten volgen oft lesen, dan de gene die de selve notoirelijck aengaen, oft die bij partije oft bij den rechte met kennisse van saecken sulcx toegelaeten is.

27. De secretarissen ende [oft] henne clercken en mogen egheen scheijdin- gen ende deijlingen, obligatien, schultbrieven, gewillige condempnatien oft brieven van quijtbaere renten tweemaels vuijtgeven, ten waere bij maniere van duplex ende triplex, naert getal van de persoonen die [dien] daervuijt recht geboren is, oft dat bij consente van partijen oft metten rechte anders geseght ende toegelaeten waere, als voren.

28. Tot welcken eijnde moeten de secretarissen oock t'elcker reijse, als sij eenige nieuwe passeringe vuijtgeven, t'selve opt register oft prothocol aenteeckenen, opdat men alsoo sekerlijck mach weten, oft die eens oft meer sijn gelicht, ende bij wijen.

29. Ende oft de secretarissen oft henne [stoel]clercken versuijmpden alsulcke aenteeckeninge te doen, oft dat de prothocollen oft ingebonden boecken int geheel oft in deel vervrempt oft verloren werden, ende dat de

p56

partije vant gene des voorschreven is oft anderssints beschaedicht werde, souden de secretarissen ende henne clercken, elck int sijne, daervan moeten verantwoorden ende de schaede oprechten, oft anderssints gestraft worden naer gelegentheijt vander saecke.

30. Nijemant, wie hij sij, en mach maecken noch onderteeckenen eenige coopcedullen vant gene dat ter vrijdaechs merckt wort vercocht, t'waere van huijsen, gronden van erffven ende erffrenten oft dijergelijcke, dan ijmant van de twelff eerste clercken van de secretarije, die, hen tweeder, bij beurte, alle vrijdaegen ter vrijdaechs merckt ende als den palmslach gegeven is, de coopcedulle, naer ouder gewoonte, t'hennewaerts nemen vuijt handen van den oudecleercooper, ende die voorts onderteeckenen, opdat daerin egeene veranderinghe, bedroch ofte onbehoorlijckheijt en geschiede.

31. Desnijettemin, den cooper en is nijet verboden sijn contract van goedenisse te laeten maecken bij alsulckenen alst hem belieft, maer niemant van de clercken en mach eenige goedenisse beworpen vuijt eenige coopcedullen, die bij ijemanden van de selve twelff clercken niet onderteeckent en sijn.

TITEL XIII.

VAN NOTARISSEN.

1. Nijemant en mach binnen dese stadt ende vrijheijt van Antwerpen d'officie van notarisschap bedienen, dan die bij ondersoeck van den raede van Brabant bevonden is daertoe bequaem te sijn, ende dat het blijcke, bij acte van den selven raede, dat hij daertoe.ontfangen is.

2. Waervan, opdat men van nu voortaen versekert mach sijn, alle nota-rissen, voor ende aleer sij het notarisschap mogen bedienen, gehouden sijn d'acte van henne ontfanckenisse te brengen in handen van de weth ende daervan te geven copije, onderteeckent met hen hantteecken, d'welck sij van meijninge sijn int stuck van henne officie te gebruijcken, om bij een van de secretarissen deser stadt, sonder hennen cost, opgeteeckent ende geregistreert te worden, op pene van vijfftich carolus guldens.

3. Alle notarissen sijn schuldich te houden goet ende rechtveerdich register oft prothocol van alle contracten, testamenten ende alle andere

p58

pachten die sij ontfangen ende passeren, ende t'selve prothocol soo te bewaeren, datmen daertoe altijts sijnen toeganck mach hebben soo wanneer des van noode is, op de verbeurte van hunne officie.

4. De notarissen en mogen geene geloften, verbintenissen, testamenten oft vuijtterste willen oft andere contracten ontfangen oft passeren dan van persoonen hun bekent, ten waere dat die getuijgen, die daer overstaen, waeren lieden van eeren ende weerdich van geloove, den notaris bekent, ende dat sij verclaerden dat de verlijder is de gene die hij hem noempt, d'welck de notarissen voortaen gehouden sullen sijn bij hen instrument te verclaeren, stellende daerinne: « in de tegenwoordicheijt van sulcke ende sulcke getuijgen, die verclaert hebben, etc. »

5. Moeten oock de notarissen in henne instrumenten schrijven de plaetse van de domicilie oft woonstede van de persoonen die eenich contract oft andere acte voor hun passeren, opdat, des noot sijnde, men die te beter mach vinden, gelijck onder den titel : Van de secretarissen oock is geseght; ende oft de notarissen in eenige van de voorgaende puncten gebreckelijck vielen, souden daervan arbitralijck worden gestraft, ende tot dijen partijen, die daerbij achterdeel souden lijden, henne schade oprechten, alles volgende d'ordonnantien van Sijne Keyserlijcke Majesteijt van den 4 october 1540.

6. Item, de notarissen moeten de contracten, testamenten ende andere acten die voor hun worden gepasseert opt register doen onderteeckenen, soo bij den gene dije de selve passeringe doet, als bij de getuijgen die daer overstaen, oft emmers bij twee van hun, ende oft partije, oft een van de getuijgen, niet en conste schrijven, t'waere bij sieckte oft anderssints, sijn de notarissen gehouden int eijnde van den instrumente daervan note ende kennisse te houden.

7. De getuijgen die voortaen sullen staen overt passeren van de notariaele instrumenten, en sullen nijet moghen wesen clercken oft jongers van de notarissen, oft ijmant dije sij in hennen aet ende dranck hebben, maer andere manspersoonen van goeden naeme ende faeme, meer dan twintich jaeren oudt sijnde ende op wijens geloove nijet en valt te seggen.

8. Ende opdat t'selve des te beter mach worden onderhouden, sullen de notarissen van nu voortaene, neffens de namen van de getuijgen, noch

p60

moeten vuijtdrucken de plaetse van henne wooninge, mitsgaders henne qualiteijt ende neiringe, als coopman, rentier, ambachtsman oft andere.

9. Item, de notarissen sijn gehouden alle instrumenten geheel ende gaeff op hun prothocol te setten, sonder ijet op den rant vant pampier oft tusschen de regulen te stellen, ende oft sij t'selve hadden gedaen, oft dat anderssints int lesen van de contracten worde bevonden dat daerin ijet aff oft toe gedaen moeste wordden, sal t'selve onder hun beworp gestelt moeten worden, al eer t'selve geteeckent wordt, ende dat soo naer datmen daer tusschen niet vuegen noch schrijven en can.

10. Ende op dat t'selve te beter worde onderhouden ende partijen verse-kert mogen sijn, dat in de passeringe bij hun gedaen naermaels geene veranderinge, verminderinge ofte toevueginge en sal geschieden, soo moeten de notarissen de minuten bij hun gepasseert, terstont, ten bijwesen van de partijen, rontsom met eene linie soo naer betrecken, datmen daerbij niet en soude connen bij vueghen sonder de selve linie te geraeken.

11. De notarissen sijn schuldich, int beworpen ende passeren van alle contracten, wel toe te sien dat die niet in en houden eenige verbintenisse oft puncten naer costuijmen, geschreven rechten oft ordonnantien van den prince verboden, ende dat sij oock geene instrumenten meer dan eens vuijt en geven, oft ijmant op henne prothocollen de selve laeten sien, dan die de selve aengaen, oft die bij partije oft metten rechte sulcx toegelaeten is, volgende t' gene deshalven is geseght bij den 20en, 26en ende andere articulen onder den titel : Van de secretarissen.

12. Naer de doot van eenen notaris, die alhier binnen de stadt d'officie van notarisschap bedient heeft, moeten sijne registers, prothocollen ende pam-pieren bij hem aengaende sijne officie gehouden, gebrocht worden in handen van de secretarissen deser stadt, om bij hun bewaert ende daervuijt bescheet gelevert te worden aen de gene die sulcx versuecken oft van doene sullen hebben, tot hennen redelijcken coste, waeraff d'eene helft compt tot proffijte van de weduwe ende erffgenaemen des afflijvigen notaris, ende d'ander helft tot proffijte van den secretaris ende clerck.

13. Wel verstaende,.dat soo verre onder de erffgeiiamen van den afflij-vigen notaris ijmant waere die d'officie van notarisschap binnen dese stadt oock waere bedienende, sal den selven de registers des afflijvigen mogen behouden, ende de helft van de profijten voor sijne moeijte ende deel alleen

p62

hebben, ende sijne mede erffgenaemen dander helft, dies soo sal alsulcken erffgenaem, oock erffgenaem sijnde, gehouden sijn hem in de secretarije bekent te maecken, opdat men altijt mach weten waer de prothocollen gebleven sijn.

14. Maer alser onder de erffgenaemen geene en is dije t'notarisschap mede is bedienende, soo sullen de prothocollen overgebrocht moeten worden, als voren; ende oft ijmant den tijt van sesse weken gebreckelijck waere vant selve te doen, naer dijen hij daertoe aensocht sal sijn geweest, sal verbeuren hondert guldenen.

TITEL XIV.

VAN DE BINNEN-POORTERS.

1. Alle persoonen die geboren sijn binnen dese stadt ofte vrijheijt sijn poorters van Antwerpen, weder henne ouders aldaer poorters oft woonach-tich sijn geweest oft nijet.

2. Item, eenijgelijck, wie hij sij, mach t' Antwerpen poorter oft poortersse worden, mits betalende de rechten daertoe staende, ende doende in de vierschaere oft Borcht van Antwerpen, ten staven des schouteths ende bijwesen van schepenen ende eenen secretaris, den gewoonelijcken eedt, als volght:

3. « Hier sweire ick van nu voortaene den hertoghe van Brabant, als marckgrave des Heijlijcks-Rijckx, goet ende getrouw te sijn, ende desen Borcht, metten borchgrave ende borchtlieden, te helpen hueden ende wachten naer mijn best vermogen: soo moet mij Godt helpen ende alle sijne heijligen. »

4. Den eet alsoo gedaen sijnde, wort ter vierscharen ofte in de Borcht den horen openbarelijck geblasen bij eene cortte roede, in teecken dat alsulcken persoon poorter geworden is.

5. Wie tot Antwerpen poorter begeert te worden, moet voor al bij behoo-relick bescheet doen blijcken van sijne leste woonstadt ende goet leven, mitsgaders bij wettige getuijgenisse van den prochiaen van de prochie,

p64

daeronder hij lest gewoont heeft, dat hij is van goeden catolijcken geloove ende sonder achterdencken van eenige ketterije.

6. Die een poorter van Antwerpen misdaen heeft, en mach t'Antwerpen geen poorter worden, hij en hebbe den selven poorter daervan genoech gedaen ende te vreden gestelt, t' sij metter minnen oft metten rechte.

7. Als een poorter trouwt eene vremde huijsvrouwe, t' sij jonge dochtere oft weduwe, de selve vrouwe wort ende blijft poortersse, weduwe sijnde, haer leefdagen lanck, sonder ijet te derven geven; ten waere dat sij buijten der stadt vrijheijt ginge woonen, sonder haer over te doen setten als buij-ten-poortersse, oft dat sij naderhant eenen anderen man trouwde, die geen poorter en waere; in welcken gevalle sij heure poorterije soude verliesen.

8. Maer een man, geen poorter wesende ende eene poortersse trouwende, en wort daerdoore geen poorter; dan, willende poorter worden, moet in de Borcht den gewoonelijcken eedt doen, ende de rechten daertoe staende betaelen, ende voorts alles doen dat andere persoonen geen poorters sijnde, om poorters te worden, gehouden sijn te doen, als boven.

9. Soo wanneer man oft wijff binnen-poorter oft poortersse der stadt van Antwerpen wort, hebbende wettige kinderen, dije buijten geboren sijn, soo worden de selve kinderen, indijen sij maer seven jaeren ende daeronder out en sijn, met henne ouders gelijckelijck poorters, al oft sij in de stadt van Antwerpen geboren waeren; maer die over de seven jaeren oudt sijn blijven onvrij gelijck andere vrempde.

10. Ende oft gebeurde, dat de ouders henne poorterije daernaer wederom quamen te vertijden, oft buijten te gaen woonen sonder hen als buijten-poorters te doen opschrijven, soo souden de kinderen wederom oock henne poorterije verliesen, soo verre sij alsnoch onder henne seven jaeren sijn.

11. Maer soo verre de kinderen voor t'vertreck van henne ouders binnen de stadt oft vrijheijt getrouwt waeren, oft aldaer selver vast huijs hielden oft anderssints bleven woonen, alsdan en souden sij door t'vertreck van henne ouders henne poorterije niet verliesen.

12. Die t'Antwerpen poorter is, en mach daernaer nergens elders poorter sijn noch blijven, noch eenige privilegien oft vrijheden van andere poorterije oft natien genieten, op de verbeurte van sijne poorterije van Antwerpen.

13. Een gehouwt man die binnen-poorter van Antwerpen wort oft blijven wilt, moet sijne heertstede met sijn huijsgesin hebben, ende vaste woonstede

p66

oft domicilie houden, t'sij in sijn eijgen oft gehuert huijs, camer oft kelder, binnen der stadt oft vrijheijt van Antwerpen.

14. Ende oft ijmant, binnen-poorter geboren sijnde, met sijn huijsgesin, binnen de stadt oft vrijheijt nijet en quaeme, ten lancxsten binnen sesse weken, ende daernaer aldaer [nijet en][10] bleve stedevast woonende, die verliest ende verbeurt sijne poorterije.

15. Een poorter die metter woone, met wijfve ende kinderen oft huijs-gesin buijten de stadt oft vrijheijt gaet woonen, ende sesse weken elders vaste woonstede houdt, verbeurt sijne poorterije ende ambacht, ingevalle hij in eenich is.

16. Behoudelijck dat, soo verre hij binnen de stadt ofte vrijheijt insgelijcx sijn huijs ende [oft] camer heeft, ende met sijn huijsgesin den meestendeel des tijts binnen dese stadt oft vrijheijt is, ende sijne hoochtijden aldaer hout, hij in dijen gevalle sijne binnen-poorterije blijft houdende.

17. Een geboren oft ander poorter van Antwerpen, die buijten gaet ende blijft om te studeren, coopmanschap te doene oft handelen, oft ambacht leeren oft ijet anders doen, hoe lange jaeren dat het sij, blijft poorter van Antwerpen ende oversulex geniet de rechten ende privilegien van de selve stadt, als andere poorters.

18. Ende oft alsulcken poorter, buijten woonende om sijn coopmanschap oft ambacht te doen oft leeren, ofte om eenige andere saeeken hiervoren geruert. buijten 's lants quame afflijvich te worden, souden sijne goeden gedeijlt worden volgende de stadt rechten van Antwerpen.

19. Soo wanneer nochtans sulcke poorter, buijten woonende, hem aldaer quame te begeven totten houwelijcken state, oft andere poorterije aenveerde, oft oock opentlijck als vast ingeseten hem aldaer verclaerde, soo soude hij de selve sijne poorterije alhier verliesen, ende en soude van alsdan nijet meer genieten de vrijheden deser stadt, noch en soude sijn sterffhuijs staen tot deser stadt rechten.

20. Poorters omgaende ende hen geneirende met eenige ambachten oft neiringe, die bij poorters alleen moghen gedaen ende geplogen worden, sijn

p68

gehouden te commen woonen ende hun vaste woonstede met hun huijsgesin te nemen binnen dese stadt oft vrijheijt der selver, op de verbeurte van hun ambacht.

21. Een poorter, die een huijsvrouwe trouwt ende beslaept buijten de stadt ende vrijheijt van Antwerpen, verbeurt sijne poorterije, ten waere hij daertoe hadde gecregen oorloff van een van de borgemeesters ende dat hij t' selve int poortersboeck hadde laeten aenteeckenen.

22. Maer een geboren poortersse van Antwerpen, trouwende buijten de stadt ende vrijheijt eenen man, oft die, binnen de stadt getrouwt sijnde, met haer [hem] elders gaet woonen. en verliest haer poorterije niet binnen het leven haers mans, noch oock daernaer, soo verre sij binnen 'sjaers naer de doot van haeren man wederomme binnen de stadt oft vrijheijt der selver compt woonen. oft haer binnen 's jaers als buijten-poortersse doet opschrijven.

23. Dan, de kinderen van alsulcke vrouwe buijten geboren sijnde, en sijn niet vrij noch en genieten de poorterije niet, ten waere dat sij de poorterije vercregen ofte cochten, oft datse ten tijde als henne moeder, weduwe sijnde, alsoo wederom binnen de stadt oft vrijheijt quamen woonen, waren onder de seven jaeren, als voren.

24. De gene die voor de tweede reijse bevonden wordt in overspel, t' sij man oft vrouwe, en mach hem mette poorterije deser stadt niet behelpen in rechte, noch en is hem de poorterije niet anders te stade oft baete commende dan in noode van sijnen lijve oft lede.

25. Een poorter, al waer hij oock buijten-poorter, geseten int lant van divisie, en mach sijne poorterije tot achterdeel van de stadt ende haere gerechticheijt nijet affgaen oft vertijden dan voor schepenen deser stadt van Antwerpen, laetende de vertijdinge teeekenen te boecke bij een van de secretarissen der selver stadt.

26. Die sijne poorterije eens verbeurt oft verloochent heeft, t' sij dat hij waere geweest een geboren oft gecocht poorter, willende daernaer genieten de poorterije, is schuldich ter vierschare te commen ende aldaer wederom poorter te worden, al oft hij noijnt van te voren poorter geweest en waere.

27. Poorteren oft ingesetenen van Antwerpen mogen, vuijt geender

p70

hande personele saecken, civile oft criminele, in de eerste instantie oft gerichte bij dagemente buijten dese stadt bij ijmanden, wie hij sij, te rechte betrocken wordden, want staen in de eerste instantie oft gericht alleenelijck te rechte voor borgemeester ende schepenen ende hunne onderbancken.

28. Tegens een poorter van Antwerpen oft sijne goeden en mach nijemant rechtvoorderinge doen binnen de stadt ofte quartier van Antwerpen, bij arrest oft gevanckenisse; maer die tegens een poorter oft sijn goet sijn recht wilt vervolgen, moet den selven voor schepenen oft andere bancke van Antwerpen, daer dat behoort, doen daegen, ende aldaer sijn recht voorderen.

29. Behoudelijck dat, soo wanneer een poorter is op den voet van te vluchten, oft dat hij sijne goeden oft persoon arbeijt te verborgen, men alsdan hem ende sijne goeden, bij oorlove van borgemeester ende sche-penen, mach arresteren oft vangen soo lange tot dat hij voor recht gecomen ende anders geordonneert is, oft dat hij borge gestelt heeft van te rechte te staen ende t' gewijsde te voldoen.

30. Als eenen poorter oft sijne goeden buijten de stadt ende vrijheijt int quartier van Antwerpen aengesproken wordt, machmen doen vuijtschrijven, gelijck breeder wordt geseght onder den titel: Van vuijtschrijffbrieven.

31. Den eenen poorter oft ingesetene en mach den anderen in persoone oft goeden buijten de stadt, twaere int quartier oft elders, voor rechte niet doen daeghen, commeren, aenspreken oft te rechte betrecken in personele oft mixte saecken, gewesen oft ongewesen, op de boete daertoe staende, ende daerenboven gestraft te worden ten goetduncken van de weth.

32. Soo wanneer nochtans een poorter oft ingesetene tot eens anders last vonnisse heeft, mach [hij], bij gebreke van andere goeden binnen de stadt ende gebiet der selver te vinden, t' selve te wercke stellen op de goeden dije hij elders soude mogen vinden sijnen schuldenaer toebehoorende, ende daerop de volcomminge van dijen totten eijnde te vervolgen.

33. Item, soo verre een poorter oft ingesetene waere voorvluchtich, oft dat hij gereetschap maeckte om te vluchten, soo soude alsulcken poorter oft ingesetene alsdan oock in sijnen persoon ende goeden buijten's lants bij andere poorters ende ingesetenen aengesproken ende becommert mogen worden.

34. Item, al waere een ingesetene oft poorter alleenelijck insolvent, ende

p72

niet voorvluchtich, soo wanneer nochtans eenige van sijne goeden ende sehulden sijn ter plaetsen daer d'eerste arrest oft besetsel voorgaet in de betaelinge, oft daermen niet en soude connen commen in concurrentie van de selve goeden ten waere men mede arrest hadde gedaen, alsdan mogen oock de poorters ende ingesetenen deser stadt op de selve goeden hun recht vervolgen bij arreste, gelijck alle vrempde souden moghen doen.

35. Item, men mach een poorter oft ingesetene, bij preparatoir ondersueck oft andere extraordinarisse wegen, nijet bedwingen om sijn selven te vrougen oft belasten, maer, soo wanneer tegens ijmant groot vermoeijen valt van eenich misdaet, alsdan machmen den selven, met kennisse van saecken, ten bijwesen van schepenen, sonder eet wel ondervraegen, gelijck onder den titel: Van gevangenen te ondervragen ende pijnigen, naerder wordt geseght.

36. Item, men mach een poorter oft ingesetene bij preparatoir ondersoeck oft andere extraordinarisse wegen oock niet bedwingen, om, onder eet oft anderssints, een ander te vrougen ofte belasten, ten waere in swaere misdaden, ende dat, vuijt merckelijcke redenen, bij de weth decreet waere gegeven datmen daerop ondersoeck soude doen.

37. Maer als eenich poorter oft ander ingesetene als getuijge ontboden wort in rechtelijcke proceduren, dije soo verre beleijt sijn dat partijen, oft d'een van hun, ten thoone gewesen sijn, alsdan machmen den selven eeden sijne kennelijckheijt te seggen vant gene des hij van andere weet.

38. Behoudelijck dat, indijen t' gene desmen aen den getuijghe gedroege hem selve mede aenginge, ende dat hij alsoo bij sijn verclaeren hem selven directelijck oft indirectelijck belaste, men hem in dijen gevalle niet en soude mogen bedwingen ten eede, oft tot sijn verclaeren, in wat saeeke dat het oock waere.

39. Item, men mach geen poorter oft ingesetene noch ijemandt anders vueren oft bedwingen te gaen buijten de stadt ende vrijheijt van Antwerpen, om geenderhande saecken wille, alwaert ook om ergerincx buijten te gaen getuijgenisse te geven.

40. Nijemant, wie hij sij, en mach eenen poorter, vuijt wat oorsaecke oft om wat misdaet het sij, in den quartiere van Antwerpen gevangen sijnde.

p74

vueren oft doen vueren buijten den selven quartiere, maer moet den selven brengen ende teveren den officier van Antwerpen, om bij de wethouderen aldaer, soo wel in straffbaere, als borgerlijcke saecken, daerover recht gedaen te worden, soo naer des stadts [der stadt] ende bancke recht behoort.

41. Item, den schouteth, amman, noch andere officieren en mogen een poorter van Antwerpen, oft ander, sijnde ende blijvende binnen sijnen huijse, oft sijn eijgen oft gehuert huijs sij, noch oock in eenich ander huijs niet vangen, noch oock buijten huijse haelen, om eenige civile oft borger- lijcke saecken oft breucken; maer sijne goeden mogen bij vonnisse wel beslagen ende vuijt sijnen huijse gehaelt ende ter merckt vercocht worden.

42. Van gelijcken en mach den schouteth, onderschouteth noch sijne dienaers, een poorter van Antwerpen, noch oock een ingesetene tot goeden naeme ende faeme staende, binnen de stadt ende vrijheijt der selver voor straffbaere ende criminele saecken niet vangen, ende vele min vuijt sijn huijs haelen, ten sij dat het geschiede bij voorgaenden oorlove ende bewillinge van borgemeester ende schepenen, gelijck onder den titel: Van vangen ende bewaeren der misdadige ende beschrijven van hunne goeden, naerder geseght wordt.

43. Item, men mach geenen poorter van Antwerpen, t' sij binnen- oft buijten-poorter, binnen de stadt oft quartiere van Antwerpen gevangen sijnde, niet brengen ter scherper ondersoeck oft pijnbancke sonder bij den gemeijnen breeden raede daertoe ontpoortert te sijne, gelijck hiernaer, onder den titel: Van gevangenen te ondervraegen ende ter scherper exami-natien te brengen oft pijnigen, geseght wordt.

TITEL XV.

VAN BUIJTEN-POORTERS, T' SIJ GEBOORNE OFT GËEEDE.

1. Eenen binnen-poorter willende vuijtter stadt metter woone vertrecken ende buijten gaen woonen, moet hem, bij oorlove van de wetth, bij ijmanden van de secretarissen over doen setten van binnen-poorter om buijten-poorterte sijne, ende alsdan houdt hij sijne poorterije; dies moet hij jaerlijcx betalen, tusschen Kersemisse ende Paesschen, het recht van de buijten-

p76

poorterije, te weten, alle jaeren vijff schellingen Brabants oft weerde daervore.

2. Wie, geen poorter sijnde, alleen buijten-poorter begeert te wesen, moet in de vierschare oft borcht, ten bijwesen van den schouteth ende schepenen, den behoorelijcken eedt doen ende de rechten daertoe staende betalen, gelovende ende betalende voorts jaerlijcx vijffschellingen Brabants, als voren; maer de kinderen van de buijten-poorters en worden geene van hun alle mede poorters, hoe jonck datse oock sijn.

3. Als de buijten-poorters het jaergelt niet en betalen, soo worden sij ingeschreven, oft bij affcondinge ter puijen ingeroepen, om t' selve tot sekeren daeghe te commen betaelen, op de verbeurte van henne poorterije, ende te vervallen in de breucke van drije goude realen van achthien stuijvers t' stuck, ende desniettemin moeten hun poortersgelt betaelen, als voren.

4. De stadt mach de buijten-poorters altijts inschrijven op hun poorters recht, soo wel als de binnen-poorters, ende t' selve ismen gewoon te doen metten anderen oft tweeden brieff, sonder meer, ende soo verre sij alsdan niet in en commen, oft wettige nootsaecke en doen, sijn terstont vervallen van henne poorterije, ende moeten d'Issue betaelen, ende worden innege-haelt op hennen coste, gelijck onder den titel: Van beschrijffbrieven, naerder geseght wordt.

5. De buijten-poorters genieten alle de rechten ende vrijheden gelijck de binnen-poorters, vuijtgenomen dat sij niet vrij en sijn van tolle ende wage in Brabant, noch oock van bede, ende geenen vrijdom van ambacht en hebben, noch poorters neiringe en mogen doen, noch dienst ende officie van justitie bedienen, soo lange sij buijten blijven woonen, ende dat sij het recht van de issue moeten betaelen soo wanneer sij alhier bij erffenisse oft anderssints iet commen haelen.

6. Buijten-poorters, woonende oft gaende woonen in andere steden oft landen, sijn ende blijven alsoo vrij in de poorterije al oft sij woonden int quartier van Antwerpen, mits jaerlijcx betaelende het recht daertoe staende, als voren.

p78

7. Soo wanneer eenich buijten-poorter aflijvich wordt moet sijne have gedeijlt worden naer stadts recht van Antwerpen, ende sijne erven ende andere goeden naer den lantrechte daer die gelegen sijn.

TITEL XVI.

VAN INGESETENEN ENDE INWOONDERS.

1. Soo wie binnen de stadt oft vrijheijt van Antwerpen comen woonen, t' sij in sijn [hun] eijgen oft gehuert huijs oft camer, ende voor schepenen verclaren hun alhier voor ingesetenen te willen dragen, oft die andersints, jaer ende dach hun eijgen oft gehuert huijs oft camer met huijsvrouwe ende huijsgesin beseten, bewoont ende gebruijckt hebben, die worden gehouden voor ingesetenen.

2. Dies moeten alsulcke persoonen, om ingesetenen te blijven, jaer vuijt jaer in, oft voor t'meestendeel van den jaere, hun binnen de stadt oft vrijheijt houden ende aldaer blijven woonen, soo wel buijten als binnen de jaermerckten, ende aldaer oock hun hoochtijt houden.

3. De persoonen, die, alsvoren, ingesetenen sijn geworden, staen onderder stadts rechten ende costumen van Antwerpen,, ende genieten alle de vrijheden gelijck de poorters, behalvens de vrijheijt van tolle, van de waege, ende henne persoonen ende goeden vuijt te doen schrijven, oft eenige officien, neiringen oft ambachten te doen die poorters alleen worden toegelaten.

4. Maer de persoonen, die sonder huijsvrouwe ende huijsgesin alhier in hun eijgen ende ongehuert huijs oft camer oock vele jaeren hebben gewoont, sonder hen voor ingesetenen verclaert te hebben, als voren, worden nijet gehouden voor ingesetenen, maer alleen voor naeckte inwoonders, ende oversulcx en staen niet voorder onder dese stadts rechten dan geduerende hun leven, ende niet aengaende de versterffenisse van henne goeden.

5. Vrempde cooplieden in de stadt van Antwerpen huijs houdende ende woonende, sijn vrij, ende mogen blijven woonen in de stadt, niettegen-staende eenige oorloge die tegens den hertoge ende sijne landen oft onder- saeten soude mogen opstaen, behoudelijck dat, alst den hertoghe gelieft, hij hun de stadt mach doen verbieden.

p80

6. Maer naert verboth hun bij den hertoghe gedaen, hebben sij noch drij maenden tijt, omme binnen dijen tijt vrij ende francq met henne goeden ende huijsgesin te vertrecken, sonder binnen de drije maenden in persoone oft goeden becommert te mogen worden, ten waere voor hun selffs eijgen schult oft misdaet.

7. Een ijgelijck, t' sij poorter oft andere, vermach eenen cousmaker, cleermaker oft ander ambachtsgeselle binnen sijnen huijse in sijnen dienst, aet ende dranck te hebben, ende den selven voor hem ende sijn huijsgesin doen ende laten wercken, t' sij met cleederen, caussens, schoenen oft andere wercken te laten maecken.

8. D'welck plaetse grijpt niettegenstaende dat alsulcken geselle noch poorter noch int ambacht en is, sonder datmen dijen knecht, ter saken van dijen, mach calengieren, oft dat die van den ambachte hen eenige boete oft breucke mogen affnemen, oft hun daeromme moeijelijck vallen.

9. Desgelijcx mach eenijgelijck, bij hem selven oft bij sijne dienaers oft maerten, voor hem selven oft sijn huijsgesin sijne goeden laeden ende ontlaeden, draegen, vueren, sleijpen ende wercken, t' sij op oft van de kaijen, vlieten, waegen oft andere plaetsen daert hun belieft.

10. Ende t' selve mach oock geschieden, al ist dat alsulcke dienaers oft henne meesters noch poorter, noch int ambacht van de arrebeijders, corde-wagencruijders oft dijergelijcke en sijn, sonder dat sij oock, ter saecken van dijen, in eenige boete oft breucke vallen, oft daeromme bij die van de selve ambachten oft ijemandt anders, gequelt mogen worden, als voren.

11. D'een ingesetene oft innewoonder van Antwerpen en mach den anderen in persoone oft goeden buijten de stadt ende vrijheijt niet aen-spreecken, commeren oft te rechte betrecken, gelijck hiervoren naerder verclaert is onder den titel: Van binnen-poorters.

12. Noch ingesetenen, noch binnen- noch buijten-poorters der stadt van Antwerpen, en mogen, onder t' decxel van de overjaeringe van eenich mis-daet oft anderssints, bij geene officiers buijten de stadt van Antwerpen om eenige saecke gevuert oft betrocken worden.

13. Een poorter oft ingesetene en verliest sijne poorterije oft ingeseten-schap niet, al ist dat hij insgelijcx elders buijten's huijscomptoir, winckel oft camer houdt.

14. Binnen de stadt ende vrijheijt van Antwerpen sijn alle menschen vrij

p82

ende geen slaven. ende alle de slaven dije aldaer commen, sijn ende worden terstont vrij, ende buijten de macht van henne meesters oft vrouwen.

15. Ende oftmen hen dijennijettegenstaende als slaven wilde houden ende tegens hennen danck doen dienen, moghen hun beroepen op den vrijdom vant vaderlant, ende henne meesters oft vrouwen voor de weth doen daegen, ende hun aldaer rechtelijck vrij doen verclaeren.

---

[1] D'après un manuscrit grand in-folio de la Bibliothèque royale, portant le no 18432, comparé avec un manuscrit petit in-folio appartenant à la Commission des lois et portant le no 10 de sa bibliothèque.

[2] Tout ce qui se trouve entre crochets a été ajouté par le traducteur pour rectification ou explication.

[3] Manuscrit de la Commission : peijsiers.

[4] Le manuscrit de la Bibliothèque royale dit : men mach egeene van peijse.

[5] Manuscrit de la Commission.

[6] Manuscrit de la Commission.

[7] Lisez: vuijtcoopen, comme dans le manuscrit de la Commission.

[8] Lisez: gescheiden.

[9] Manuscrit de la Commission: bij.

[10] Nous avons répété ici la négation, sans laquelle la phrase serait obscure et incompréhensible; de cette manière elle est, d'ailleurs, conforme à l'art. 9 du titre XXVI de la Coutume imprimée, t. II, p. 213.